Ermeni Mimarisi - VirtualANI - Horomos Manastiri

"Şirak bölgesindeki Horomos adındaki manastır, fakirleri gördüğünde onlara giysilerini bahşedecek kadar merhametli Hovhannes tarafından yaptırılmıştır. Gelen geçen ve seyyahların kendilerini evlerinde hissedebileceği ve dinlenebileceği bir yer olmasını istemiştir. Aynı merhamet o manastırda bugün de sürmektedir."

- Taronlu Stefanos Asoğik

Horomos manastırı, Ani'nin 15 km kuzeydoğusunda, Arpaçay'ın yanındadır ve oraya nehrin koyağının kenarından geçen zorlu bir yoldan ulaşılır. Ani Krallığı'nın en önemli dini ve kültürel merkezlerinden biriydi ve Ermenistan'da monastik uyanışın dönemi olan Kral I. Abas'ın hükümdarlığında (943-953) yaptırılmıştır. 11inci yüzyılda yazan Stefanos Asoğik'in sözleri, bu manastırın bir kervan yolu üzerinde yapılmış olduğunu ima etmektedir.

Horomos'un önemi, Bagratid Krallığı'nın Ani'ye taşındığı 961 yılında oldukça artmıştır. Bagratidler, manastırı bir kraliyet kabristanına çevirdiler. 982'de Müslüman işgalciler tarafından yağmalanıp yakılmış, ancak kısa zamanda yeni şapel ve kilise inşa ettiren Bagratid hükümdarlarının öncülüğünde yeniden yapılanmıştır.

Manastırın, Türklerin Ani'yi 1064'te fethinden hemen sonraki hikayesi bilinmemektedir. Bir aradan sonra, 1174 kadar erken bir tarihte, binalarda, iane imalı yazıtlar yeniden yerlerini almaya başlamıştır ve 1180 tarihli bir metin, buradan ünlü bir dini ve kültürel yer olarak bahsetmektedir. Horomos, Ani'yi 13üncü yüzyılda Mkhargrdzeli hanedanı adına yöneten feodal aileler için önemli bir mezarlık olmuştur. Manastırın büyük kütüphanesi ve etkin hatt odası ("scriptorium") vardı, ve Ani ile kuzey Ermenistan başpiskoposlarının burada ikamet ettiği sanılır.

Horomos'ta ortaçağın en son tarihli yazıtı 1336 tarihlidir. O zamandan 17nci yüzyıla kadar, manastırın tarihi bilinmez ve bu ara dönemde terk edilmiş olması mümkündür. 1788'de manastır yenilenmiş, dış duvarları yeniden yapılmış ve çan kulesi yapılmıştır (veyahut eskisinin yerine yeniden yapılmıştır). Gezgin John Ussher, Horomos'u 1860'ların başlarında ziyaret etmiştir ve ona bekçilik yapan tek bir keşişle, onu harap durumda bulmuştur. Daha başka yenilenmeler ve restorasyonlar 1852, 1868, 1871 ve 1878'de gerçekleştirilmiştir.

Aralarında H. F. B. Lynch'in de bulunduğu birçok Ani ziyaretçisi, Horomos'ta kalmıştır ve manastır 1920'ye kadar işlevini görmeye devam etmiştir. Rusların elinde bulunduğu dönemde manastırın ana bölümünü bir köy çevrelemiştir, ancak bu köy şu an tamamiyle boştur. Manastır, 1920'den beri kayda değer tahribata maruz kalmıştır. Bazı binalar tamamen yok olmuştur ve geriye kalan duvarların çoğunun kaplama taşı yağmalanmıştır. Aziz Yahya Kilisesi'nin kubbesi 1970'lerde çökmüştür. Manastıra kolay olmayan ulaşım, şimdi hemen hemen imkansızdır.

Horomos manastırı aynı zamanda Ğoşavank (Ghoshavank) olarak da bilinirdi. Bu isimlerin kökeni yeterince açıklanamamıştır. 13üncü yüzyıl Ermeni yazarları, Horomos manastırının Roma (Bizans) İmparatorluğu'ndan kaçan keşişler tarafından kurulduğuna ve bu ismin bu olaya bağlı olarak "Romalılardan" anlamına geldiğine inanmıştır. Benzer bir açıklama da 12nci ve 13üncü yüzyıllarda Ermeni Patrikhanesi'nin mevkiinin bulunduğu Kilikya kalesi Hromkla için yapılmaktadır.

Tarif

Manastır iki ayrı grup yapıdan oluşur. Manastırın ana bölümü Arpaçay'a bakan uçurumların kenarında, yarımadanın en yüksek bölgesinde takviyeli duvarlarla çevrilmiş bir alanın içindedir. Ana kompleksin altında ve kuzeyindeyse bir yükseltinin üstüne sıralanmış ve nehrin kurumuş kıvrımıyla çevrilmiş üç kilise vardır.

Manastıra yakın başka kalıntılar da vardır. Yaklaşık 500 m kuzeye doğru, Ani'ye giden yol üzerinde, manastırı yukarıdan seyreden ve "zafer takı" olarak bilinen bir yapı vardır. Manastırın 2 km kuzeyindeyse asıl adı bilinmeyen ayrı kalmış bir kilise vardır. Bugün, yakındaki köyden ismini alarak Taylar Kilisesi olarak bilinir ve muhtemelen 10uncu yüzyılda inşa edilmiştir.

Binaların Ana Grubu

Ana kompleks takviyeli duvarlarla çevrili bir dikdörtgen alan içindedir. Bu duvarların sadece bazı parçaları kalmıştır. Bu kapalı alanın girişi kuzey duvarının batı ucundaymış. Bu girişin sağına doğru birkaç büyük ve son derece süslü mezartaşı(khatchkar)nın yerleştirildiği bir çeşit uzantı bulunmaktaymış. Khatchkarlar için sıradışı bir biçimde, hepsi kuzeye dönükmüş. Bugün hepsi yıkıktır.

Çevrili alanın içinde şu an viran olan iki grup bina halen varlığını sürdürmektedir. İlk grup, manastırın en önemli kilisesi olan ve jamatunu, yani dış holü, Horomos'un en önemli yapısı olan Aziz Yahya Kilisesi'nin etrafında toplanmıştır. "The house of the relıcs" olarak bilinen ikinci grup, ilkinin güneyinde kalır. Önceden jamatunun önünden kapalı alanın girişinin etrafını bir dış avluya çeviren duvar geçermiş. Bu dış avlunun içinde misafirler için bir han olduğu düşünülen bir bina ve kapalı alanın güney ucunda ise keşişlerin kullandıkları bir sıra hücre varmış. Bu iki yapı da 20nci yüzyılın başlarında yıkıkmış, bugün ise tamamen yok olmuştur.

Jamatun ve Aziz Yahya
(Surb Hovhannes) Kilisesi

"Ermeni devrinin 487nci yılında (1038) ben, Gagik Şahenşah'ın oğlu Hovhannes Şahenşah, Kulp'taki meyve bahçelerimi Horomos'ta jamatunuyla birlikte inşa ettirdiğim Surb Hovhannes Kilisesi'ne bağışladım. Ve de Petros Efendinin Patrikliği ve Peder Hovhannes'in piskoposluğu sürdükçe, gümrük resminden muaf senelik yüz yük tuz bahşediyorum. Eğer ki bizden sonra biri bu hükme ve benim bağışıma muhalif olursa, Tanrı önünde benim günahlarımdan sorumlu olacak ve yaşamında ve ölümünde Nikea'da (İznik) toplanan 318 patrik tarafından lanetlenecektir. Ve bu hükme uyanlar İsa tarafından kutsanacaktır."

- jamatunun batı kapısının üzerindeki yazıt

Yukarıda bahsedilen Hovhannes, 1020 ile 1042 yılları arasında Ani'ye hükmetmiş Kral Hovhannes-Smbat'tır. Manastırın ana kilisesi, Aziz Yahya Kilisesi, kubbeli hollü dikdörtgen tipindeydi. Yarım daire şeklindeki kubbenin bingilerle desteklenmiş silindrik alnı ve koni şeklinde dış çatısı vardı. İçi çok sadeydi, ancak muhtemelen 13üncü yüzyıldan kalma resim kalıntıları vardı. Daha eski kiliselerde bulunan bir özellik olarak, apsiste iki penceresi vardı. Kuzey, güney ve doğu yüzlerindeki kama şekilli dış nişler, kilisenin ilk tasarısının daha sonraki eklemelerden etkilenmeyecek bağımsız bir yapı olduğunu göstermektedir. Bu nişlerin batı yüzünde eksik olmaları ve batı kapısının sadeliği, jamatun eklemesinin baştan düşünüldüğü kanaatini uyandırmaktadır.

Kiliselerin batı cephelerine jamatun uzantılarının eklenmesine, 10uncu yüzyıldan itibaren ama özellikle 13üncü yüzyılda rastlanır. Jamatun kelimesi "kilise ev" demektir ve toplantı mekanı olarak ve cenaze kaldırmak için kullanılmıştır (kilisede cenaze kaldırmak yasaktır).

Aziz Yahya kilisesinin jamatunu, Horomos'ta ayakta kalan en önemli yapıdır ve Ermeni mimarisi tarihinde önemli bir yeri vardır. Kiliseyle hemen hemen aynı zamanda ve kapıdaki yazıtta bahsi geçen 1038 yılından önce inşa edilmiş olan bu yapı, jamatuna çok eski bir örnektir. Aynı zamanda, çok sıradışı bir plana ve, bu tasarım tipine daha ziyade 12nci yüzyılın sonlarında rastlanıldığı için, dönemi için de sıradışı olan süsleme unsurlarına sahiptir.

Jamatunun çatısı iri ve yuvarlak kemer sırasıyla desteklenmektedir. Bunlar odada her iki yönde de kesişir ve dört büyük sütunun üzerine yerleştirilmiştir. Bu sütunlar kalın ve kısa, sade ve karınlı sütun başlığı ve pabuçlarına sahip, sekizgen kaidenin üzerine yerleştirilmiştir. Kemerler, tavanı dokuz dikdörtgen bölmeye ayırmıştır. Ortay eksenin üzerindeki kemerler, içerde doğu-batı yönünü vurgulamak ve geçitlerle böğürlenmiş orta kısım görünümünü vermek için daha uzundur.

Orta sahının tavanları, geçişin köşe kemerleriyle sağlanmasıyla kare duvar açıdından sekizgen şekline geçmiştir. Orta bölmenin düz tavanının yerini, gözpenceresinde biten sekizgen piramit tonoz (çatı kemeri) almıştır. Gözpencere, uzun ve zarif sütunlara oturtulmuş kubbe kulesi ile dıştan örtülmüştür. Bu kule, çan kulesi işlevini görmüştür. Piramit tonoz, sekizgen koniye benzemektedir ve bu koninin düz yüzeyleri, az mücessem kabartmalar ve süslemelerle donanmış bir sıra pano teşkil etmektedir. Doğuya bakan pano en ilgincidir. İki bölmeye ayrılmıştır. Üst bölmede, Tanrı, kavisli taht sayvanı altında oturur vaziyette gösterilmektedir (Lynch ise bu şahsı Meryem Ana olarak tanımlamıştır). Başının her iki tarafında da birer melek ve yanında Dört Vaiz(Evangelist)i temsil eden kartal, arslan, boğa ve insan simgeleri vardır. Panonun alt bölümünde ise, dörder kişilik iki sıra gösterilmektedir. İki sıranın arasındaki yazıt, üstteki dört kişinin Aziz Kirkor (Surp Krikor Lusavoriç - Saint Gregory the Illuminator), iki oğlu Aristakes ve Vrtanes, ve de Vrtanes'in oğlu Yusik olduğunu beyan eder.

Orta geçidin kuzeyinde ve güneyindeki tavanlar da düzdür ve zengince süslenmiştir. Her tavanın ortasında, başı doğuya dönük bir haç vardır. Haçın her kolunun arasındaki açının içinde, ortak merkezli dolgu kalıplamayla çevrili çukur biçiminde rozet oyulmuştur.

Jamatunun içi, günümüzde pencerelerin tümünün ve kapıların çoğunun kapatılmış olmasından dolayı, çok karanlık ve kasvetlidir (bina koyunlara barınak olarak kullanılmaktadır). Duvarlar ve kemerler, özellikle kulenin altı, Ermenice yazıtlarla kaplıdır.